Chiếc đèn đi-na-mô xe đạp trong phòng mổ

– A-lô, tôi nghe đây, ai đấy ạ?
– Bảo đen đây!
– Chào thủ trưởng. Đã lâu lắm em mới lại được
nghe giọng nói của thủ trưởng đấy. Nghe dược sĩ Trọng Châu nói thủ trưởng mới
đi thăm lại chiến trường xưa về, còn mệt hay sao mà giọng nói có vẻ khê khê thế?
– Mình 89 tuổi rồi, cậu bảo giọng còn trong trẻo
làm sao được! À này, cậu có biết dùng ánh sáng đèn đi-na-mô xe đạp phục vụ cho
mổ xẻ thời kháng chiến chống Pháp là do ai nghĩ ra đầu tiên không?
– Em đã cất công tìm hiểu rất nhiều người và
nhiều đơn vị nhưng chưa có ai trả lời được cả.
– Bảo đen đấy!
– Trời ơi! Thế mà bây giờ thủ trưởng mới nói. Đó
là một sáng kiến tuyệt vời đối với ngành y trong kháng chiến chống Pháp đầy khó
khăn gian khổ và thiếu thốn. Nếu Cục Quân y và Bộ Y tế biết được thì phải tri
ân thủ trưởng nhiều lắm đấy.
– Sở dĩ bây giờ mới nói là vì vừa rồi Giáo sư
Nguyễn Thúc Tùng cũng hỏi mình xem ở ngoài Bắc ai đã nghĩ ra cái sáng kiến đó?
Để cho chắc chắn và khách quan hơn, mình hỏi lại Giáo sư là trong Nam các anh
có sử dụng như vậy không? Sau khi nghe mình nói, anh Tùng rất hoan nghênh và đề
nghị mình nên báo cáo Cục Quân y và Bộ Y tế biết. Uống nước nhớ nguồn mà.

Chuyện được bác sĩ Trần Bảo (Bảo đen) nguyên
Viện trưởng đầu tiên Viện Quân y 108 (sau này là Vụ phó Vụ điều trị dự phòng Bộ
Y tế) kể lại như sau:

“… Trước Toàn quốc kháng chiến 19-12-1946, các
bệnh viện nhà nước chưa có bác sĩ. Hầu hết là y sĩ Đông Dương (Mesdecine
Indochinois). Lác đác, tỉnh nhỏ có bác sĩ, nhưng các vị này chỉ mở phòng mạch
tư. Đại chiến thế giới thứ hai, Pháp đề bạt mấy y sĩ Đông Dương lên cấp bác sĩ
(Docteur) là:
Y sĩ Đỗ Xuân Hợp (sau này là GS, Thiếu tướng
Giám đốc Học viện Quân y).
Y sĩ Vũ Đình Tụng (sau này là Bộ trưởng Bộ
Thương binh-Xã hội).

Chỉ riêng Hà Nội mới có Đốc tờ ở 3 bệnh viện:
Bạch Mai, Phủ Doãn (nay là Bệnh viện Hữu nghị Việt Đức) và Bệnh viện Mắt. Mổ xẻ
ở các tỉnh rất hạn chế. Chủ yếu là rạch áp-xe, cắt Phi-mô-dít (hẹp bao quy
đầu), cưa gãy xương. Các ca mổ lớn vào sọ não, ổ bụng, lồng ngực… toàn miền Bắc
phải tập trung về Bệnh viện Phủ Doãn. Có 4 bác sĩ chuyên mổ về đại phẫu các
loại là: GS Tôn Thất Tùng (sau này là Thứ trưởng Bộ Y tế kiêm Giám đốc bệnh
viện Hữu nghị Việt Đức), Bác sĩ Phạm Biểu Tâm (ở lại Hà Nội, không theo kháng chiến),
Bác sĩ Nguyễn Thúc Tùng (sau là Chủ nhiệm Quân y Quân khu V, rồi Giáo sư, Phó
viện trưởng Viện Quân y 108) theo kháng chiến vào miền Trung; miền Bắc chỉ còn
có Bác sĩ Nguyễn Trinh Cơ (sau này là Giáo sư, Hiệu trưởng Trường đại học Y
khoa Hà Nội).

Vào những ngày đầu Toàn quốc kháng chiến
(19-12-1946), Bác sĩ Nguyễn Trinh Cơ nhận lệnh thành lập bệnh viện ngoại khoa
dã chiến đóng ở xã Xuất Cốc thuộc huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định. Cùng công tác có
sinh viên Y khoa năm thứ tư Trần Bảo (sau này là Viện trưởng đầu tiên của Bệnh
viện TƯ Quân đội 108, rồi chuyển ra ngoài làm Giám đốc Bệnh viện Xanh Pôn, rồi
Giám đốc Sở Y tế Hà Nội, rồi Vụ phó Vụ điều trị Dự phòng Bộ Y tế) và Y tá Đào
Thế Phượng (sau này là Đại tá, Viện trưởng Viện Quân y 110, rồi Trưởng phòng Điều
trị Dự phòng Cục Quân y, về hưu ở xóm 100 cầu Mọc, huyện Từ Liêm, Hà Nội) công
tác ở phòng mổ. Một đêm có thương binh bị thương ổ bụng và lồng ngực vào cấp
cứu. Ánh sáng nhà mổ lúc đó duy nhất chỉ có chiếc đèn bão nên không thể rọi sâu
vào trong ổ bụng và khoang lồng ngực, hơn nữa bệnh nhân được gây mê bằng ê-te
dễ bắt lửa trong lúc mổ rất nguy hiểm, còn ánh sáng của đèn pin thì lại quá yếu
khiến bác sĩ Cơ gặp rất nhiều khó khăn. Đã có đôi lần như vậy, một hôm ông gợi
ý: Các cậu xem có cách nào khắc phục được không? Sau nhiều ngày đêm trăn trở,
Trần Bảo bật ra sáng kiến thử dùng đèn đi-na-mô xe đạp xem sao? Được Bác sĩ Cơ
đồng ý, Trần Bảo sốt sắng đi tìm mua một chiếc xe đạp có đèn về phối hợp cùng y
tá Đào Thế Phượng bắt tay vào lắp ráp thực nghiệm ngay. Lúc đầu phải hai người
thay phiên nhau quay “pê-đan” bánh xe, người phụ cầm đèn rọi vào ổ bụng hoặc
lồng ngực theo yêu cầu của phẫu thuật viên. Về sau được cải tiến treo xe đạp ở
ngoài phòng mổ (để đảm bảo vô trùng), một người ngồi xe đạp liên tục như một “cua-rơ”
thực thụ vừa đỡ mỏi mà ánh sáng rọi vào “trường mổ”  không bị lập lòe, lại
bớt được một người. Từ đó các Đội điều trị, các Bệnh viện dã chiến ở khắp ba
miền Trung-Nam-Bắc và cả Miên, Lào đua nhau áp dụng. Đúng là một sáng kiến
tuyệt vời của bác sĩ Trần Bảo nảy sinh ra trong gian khó đã đóng góp thiết thực
cho Ngành Y tế cách mạng Việt Nam trong suốt 9 năm trường kỳ kháng chiến chống
Pháp.